In een tijd waarin digitalisering de ruggengraat vormt van onze samenleving, staat Nederland voor een cruciale vraag: hoe behouden we controle over onze eigen digitale infrastructuur en data? Recente ontwikkelingen laten zien dat digitale soevereiniteit niet langer een theoretisch concept is, maar een urgente prioriteit.
De Wake-up call: Nederland verliest grip op digitale infrastructuur
Begin 2025 publiceerde de Algemene Rekenkamer het alarmerende rapport ‘Het Rijk in de Cloud’, waaruit bleek dat bij maar liefst twee derde van de materiële clouddiensten van de overheid geen risicoafweging is gemaakt (Algemene Rekenkamer, 2025). Dit betekent dat de overheid onvoldoende maatregelen neemt om soevereiniteit, continuïteit van dienstverlening en gegevensbescherming te waarborgen.
In reactie hierop nam het Nederlandse parlement in maart 2025 een reeks moties aan waarin de regering wordt opgeroepen om de afhankelijkheid van Amerikaanse software te verminderen (Tweede Kamer der Staten-Generaal, 2025a). Deze moties omvatten onder meer het creëren van een cloudserviceplatform onder Nederlandse controle.
Staatssecretaris Zsolt Szabó voor Digitalisering heeft inmiddels aangekondigd dat Nederland “nog deze kabinetsperiode” een soevereine overheidscloud zal realiseren als alternatief voor public clouddiensten (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2025). Deze soevereine cloud wordt onderdeel van de Nederlandse Digitaliseringsstrategie die dit voorjaar wordt gepubliceerd.
Waarom is digitale soevereiniteit cruciaal voor Nederland?
De kernvraag is: heeft Nederland nog controle over zijn eigen digitale infrastructuur en data? Momenteel beheren Amerikaanse techgiganten 70-80% van de Europese cloudmarkt (European Commission, 2024). Voor Nederland betekent dit dat meer dan de helft van de cloud-aanbieders die door het Rijk worden ingezet, in Amerikaanse handen zijn (Algemene Rekenkamer, 2025).
Deze afhankelijkheid creëert meerdere risico’s:
- Juridische kwetsbaarheid: De Amerikaanse CLOUD Act geeft Amerikaanse autoriteiten het recht om toegang te eisen tot data die door Amerikaanse bedrijven wordt beheerd – zelfs als die data fysiek in Europa wordt opgeslagen. Dit staat haaks op Europese privacywetgeving zoals de AVG (Europese Commissie, 2024).
- Continuïteits-risico’s: Er bestaat een reëel risico dat de overheid essentiële diensten voor burgers en bedrijven niet kan blijven leveren bij problemen met buitenlandse providers. Zoals cybersecurity-expert Bert Hubert tijdens een rondetafelgesprek opmerkte: “Als ze ons in Amerika niet meer aardig vinden, komt de technologie hier tot stilstand” (Tweede Kamer der Staten-Generaal, 2025b, p. 14).
- Gebrek aan controle: Op lokaal niveau is er het gevoel vaak niet meer ‘in control’ te zijn. Walter van Dijk, lid van de VNG-commissie Informatiesamenleving, stelde dat 35% van de gemeenten zichzelf te afhankelijk acht van Microsoft. “En dat voelt kwetsbaar, zeker omdat het ook je dienstverlening als gemeente raakt. Het gaat vaak om heel vertrouwelijke informatie” (Vereniging van Nederlandse Gemeenten [VNG], 2025, p. 23).
De Dreiging van hyperscalers
Hyperscalers zoals Microsoft, Amazon en Google bieden geavanceerde technologische oplossingen tegen concurrerende prijzen, maar hun dominantie brengt substantiële risico’s met zich mee:
- Marktconcentratie: Een handvol Amerikaanse bedrijven controleert nu een overgrote meerderheid van de cloud-markt, wat leidt tot afhankelijkheid en prijszetting op hun voorwaarden (Autoriteit Consument & Markt [ACM], 2025).
- Geopolitieke kwetsbaarheid: In een wereld met toenemende geopolitieke spanningen kan deze afhankelijkheid problematisch worden. De Dutch Cloud Community (2025, p. 7) waarschuwt: “De Nederlandse overheid is momenteel grotendeels afhankelijk van Amerikaanse clouddiensten, een situatie die is ontstaan zonder een weloverwogen beleidskeuze of een grondige risicoanalyse van deze afhankelijkheid”.
- Datacontrole verlies: Bij gebruik van hyperscalers is er vaak onvoldoende inzicht in wie toegang heeft tot overheidsinformatie en burgerdata. Paul Timmers, onderzoeker geopolitiek en technologie, merkte tijdens een rondetafelgesprek op: “Tachtig procent van onze digitale technologie komt van buiten Europa, met afhankelijkheden die een risico kunnen vormen voor onze soevereiniteit” (Tweede Kamer der Staten-Generaal, 2025b, p. 8).
Strategieën voor Digitale Soevereiniteit
Wat kan Nederland doen om deze risico’s te mitigeren? Er zijn verschillende wegen die tegelijkertijd bewandeld kunnen worden:
- Nationale soevereine cloud-infrastructuur: De aangekondigde overheidscloud biedt een oplossing voor digitale dienstverlening waarvoor public cloud onwenselijk is, bijvoorbeeld vanwege de gevoeligheid van gegevens. Deze voorziening moet de “kloof overbruggen” voor diensten waarbij ongewenste afhankelijkheden vermeden moeten worden (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2025).
- Gedifferentieerde soevereiniteitsniveaus: Organisaties kunnen kiezen uit verschillende niveaus van soevereiniteit (SURF, 2025):
- Datasoevereiniteit: Data wordt lokaal opgeslagen bij een Nederlandse partner.
- Operationele soevereiniteit: Een Nederlandse partner controleert activiteiten van de hyperscaler.
- Providersoevereiniteit: Een Nederlandse partij fungeert als tussenlaag tussen hyperscaler en klant.
- Infrastructurele soevereiniteit: Servers worden volledig losgekoppeld van de publieke cloud.
- Lokale initiatieven: Veertig Nederlandse gemeenten lanceren voor de zomer van 2025 een eigen soevereine cloudomgeving op basis van Haven.io. Holger Peters, informatieadviseur bij de gemeente Buren, benadrukt dat gemeenten hiermee “volledige regie over hun data en digitale infrastructuur krijgen, zonder afhankelijk te zijn van grote techbedrijven” (Vereniging van Nederlandse Gemeenten [VNG], 2025, p. 42).
- Encryptie en sleutelbeheer: Door eigen versleutelingssleutels te beheren, kunnen organisaties controle houden over hun data, zelfs wanneer ze gebruik maken van hyperscalers. Zoals cybersecurity-expert Van den Berg aangeeft: “Door sterke encryptie-opties binnen hyperscalers houd je als klant volledige controle. Jij beheert je eigen encryptiesleutels, AWS heeft daar geen toegang toe” (Cybersecurity Nederland, 2025, p. 18).
- Robuuste back-upstrategie: Een cruciaal element van datasoevereiniteit is het hebben van een robuuste back-upstrategie, los van de primaire cloudomgeving. Door kritieke bedrijfsdata aanvullend op te slaan in een Nederlandse omgeving, vergroot je de controle en verminder je afhankelijkheden (Nationaal Cyber Security Centrum [NCSC], 2025).
Een Gebalanceerde Aanpak
“Weeg voor elke nieuwe mogelijke clouddienst de kansen en risico’s af en actualiseer risicoafwegingen van reeds gecontracteerde clouddiensten”
De Dutch Cloud Community (2025, p. 12) pleit in haar whitepaper voor een “gebalanceerd, evenwichtig beleid waarin Nederland zichzelf minder afhankelijk kan maken, zonder al hetgeen dat er al is overboord te gooien”. Dit betekent een zorgvuldige afweging per dienst: welke data is kritiek en moet onder volledige Nederlandse controle staan, en waar kan de innovatiekracht van hyperscalers veilig benut worden?
De Algemene Rekenkamer (2025, p. 67) adviseert alle ministers: “Weeg voor elke nieuwe mogelijke clouddienst de kansen en risico’s af en actualiseer risicoafwegingen van reeds gecontracteerde clouddiensten”. Deze afwegingen moeten in ieder geval ingaan op soevereiniteit, continuïteit van dienstverlening en gegevensbescherming.
Nederland staat op een digitaal kruispunt. De keuzes die we nu maken, bepalen of we in de toekomst grip houden op onze digitale infrastructuur of dat we steeds afhankelijker worden van buitenlandse spelers. Zoals cybersecurity-expert Bert Hubert waarschuwt: “Het is nu niet vijf vóór twaalf, maar vijf óver twaalf. De tijd voor actie is nu” (Tweede Kamer der Staten-Generaal, 2025b, p. 22).
Bronvermeldingen
Algemene Rekenkamer. (2025). Het Rijk in de Cloud: Onderzoek naar soevereiniteit en continuïteit van clouddiensten. Den Haag: Algemene Rekenkamer.
Autoriteit Consument & Markt (ACM). (2025). Marktmonitor Clouddiensten 2024-2025. Den Haag: ACM.
Cybersecurity Nederland. (2025). Secure Cloud Adoption: Praktijkrichtlijnen voor Nederlandse Organisaties. Utrecht: Cybersecurity Nederland.
Dutch Cloud Community. (2025). Whitepaper: Cloud Soevereiniteit in Nederland – Waarborgen van Digitale Autonomie. Amsterdam: Dutch Cloud Community.
European Commission. (2024). Cloud Service Providers Market Share Report 2024. Brussels: European Commission.
Europese Commissie. (2024). Handleiding EU-VS Datastromen en de CLOUD Act. Brussel: Europese Commissie.
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. (2025). Kamerbrief: Nationale Soevereine Cloud Infrastructuur. Den Haag: Ministerie van BZK.
Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC). (2025). Factsheet: Back-upstrategie voor Overheidsorganisaties. Den Haag: NCSC.
SURF. (2025). Soevereiniteitsniveaus in Clouddiensten – Een Handreiking. Utrecht: SURF.
Tweede Kamer der Staten-Generaal. (2025a). Handelingen II 2024/25, 24 maart 2025. Den Haag: Tweede Kamer der Staten-Generaal.
Tweede Kamer der Staten-Generaal. (2025b). Verslag Rondetafelgesprek Digitale Soevereiniteit. Den Haag: Tweede Kamer der Staten-Generaal.
Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). (2025). De Digitale Gemeente: Soevereiniteit in de Lokale Overheid. Den Haag: VNG.